„Czytanie ze zrozumieniem w edukacji szkolnej”

Opracowała: Agnieszka Dygas

Rok szkolny 2020/2021

Pojęcie czytania ze zrozumieniem, pomimo potocznego używania nie jest do końca zdefiniowane i właściwie rozumiane. Jest to dość dziwne, ponieważ w polskiej szkole umiejętność ta jest jedną z podstawowych, którą powinni posiąść uczniowie kończący szkołę podstawową.

Oto kilka definicji czytania ze zrozumieniem:

1. Czytanie ze zrozumieniem jest aktywnym procesem konstruowania własnego indywidualnego rozumienia tekstu przez czytelnika w oparciu o jego wcześniejszą wiedzę i doświadczenia czyli o jego unikalne i niepowtarzalne schema (H. Konior-Wegrzynowa, Trudna sztuka czytania).

2. Czytanie ze zrozumieniem jest złożonym procesem fizjologiczno – psychologiczno – intelektualnym, na który składają się elementy spostrzeżeniowe, pamięciowe, myślowe, wyobrażeniowe oraz emocjonalne. Jest to proces rozwojowy, wieloetapowy trwający od najwcześniejszych lat dzieciństwa aż do wieku dojrzałego (D. Krzyżyk, „Czytanie ze zrozumieniem – czym jest i jak je fachowo doskonalić).

3. Zrozumienie sensu tekstu może odbywać się na poziomach dosłownym i dodatkowym. Istotę zrozumienia czytanego tekstu stanowi uchwycenie jego sensu, czyli treści. Może to być sens dosłowny, określony verbis expressis (dobitnie), albo sens dodatkowy zawierający coś więcej niż to, co jest explicite (wyrażone wprost) w tekście wyrażone. Pierwszy rodzaj ujmowania sensu opiera się wyłącznie na ścisłym skojarzeniu obrazów graficznych z ich znaczeniami oraz mechanicznym powiązaniu poszczególnych ogniw znaczeniowych w pewne struktury myślowe. Inny obraz powstaje przy ujmowaniu sensu dodatkowego. Tutaj wśród składników procesu rozumienia tekstu dużą role grają domysły, antycypacje (J. Zborowski, Początkowa nauka czytania).

A więc czytanie ze zrozumieniem jest niezbędnym elementem procesu uczenia się. Brak tej umiejętności powoduje braki w dogłębnym poznawaniu lektury lub uczenie się na pamięć. Efektem takiego postępowania może być utrwalenie treści, które nigdy nie zostały zrozumiane
i przyswojone. Można uznać, że brak umiejętności czytania ze zrozumieniem ma szalone znaczenie nie tylko na języku polskim, ale na wszystkich przedmiotach edukacyjnych
(a w dalszej perspektywie na funkcjonowaniu w życiu dorosłym - codziennym).

Dlatego zadaniem każdego nauczyciela w szkole (począwszy od nauczycieli etapu wczesnoszkolnego) jest kształtowanie i doskonalenie tej umiejętności. Należy pamiętać, że wdrażanie do czytania ze zrozumieniem powinno się odbywać każdego dnia i przy każdej nadarzającej się okazji, niezależnie od rodzaju kształcenia.

Aby doskonalić umiejętność czytania ze zrozumieniem, należy tworzyć sprzyjające realizacji tego zadania sytuacje dydaktyczne poprzez organizowanie i stosowanie odpowiednich ćwiczeń.

Propozycje ćwiczeń na etapie wczesnoszkolnym:

• szukanie wyznaczonych wyrazów w tekście,
• układanie rozsypanek wyrazowych według wskazówek nauczyciela (dobieranie czasownika do odpowiedniego rzeczownika),
• układanie rozsypanek zdaniowych,
• wybieranie zdania z rozsypanki do odpowiedniego rysunku,
• dobieranie podpisów do obrazków lub odwrotnie,
• przygotowanie odpowiedzi do przeczytanego po cichu pytania,
• odczytywanie fragmentu tekstu do pytania lub ilustracji.

Propozycje ćwiczeń w II etapie edukacyjnym:

• wyszukiwanie w tekście informacji, czyli wyłanianie głównej informacji tekstu, lub wyłanianie podstawowych informacji zawartych w tekście,
• wyłanianie wielu interesujących wiadomości, czyli wyszukiwanie w tekście informacji, np. z historii, geografii, przyrody,
• układanie z rozsypanek wyrazów czy zdań,
• podawanie materiału (tekstu) w sposób obrazowy – obrazy graficzne, mapy, wykresy, tabele – matematyka, fizyka,
• rozwiązywanie kart pracy w grupach (zespołach),
• rozwiązywanie zagadek, krzyżówek, rebusów, itd.

Po zakończeniu etapu wczesnoszkolnego każdy uczeń rozpoczyna II etap edukacyjny,                        w którym to istotą czytania jest zrozumienie treści, które polega na analizie znaczenia poszczególnych słów, wyrażeń i zdań (na każdym przedmiocie, a nie tylko języku polskim). Na proces zrozumienia czytanego tekstu składają się następujące elementy:

- spostrzeżeniowe (stopień koncentracji, umiejętność skupiania uwagi),

- pamięciowe (stopień zapamiętywania czytanego tekstu),

- myślowo-rozumowe (kojarzenie faktów, obrazów, logiczne myślenie, analiza),

- wyobrażeniowe i emocjonalne.

Umiejętność czytania ze zrozumieniem jest jednym z zasadniczych warunków powodzenia ucznia w szkole i stanowi podstawę do pracy samokształceniowej prowadzonej przez całe życie.
W klasach początkowych, podstawowym założeniem programowym jest oprócz nauki pisania, nauka czytania, w tym czytania ze zrozumieniem (ciche, szybkie czytanie).
W starszych klasach opanowanie umiejętności czytania ze zrozumieniem pozwala uczniom na samodzielne zdobywanie wiadomości z zakresu materiału programowego i zapewnia powodzenie w nauce różnych przedmiotów takich jak: historia, geografia, biologia, a zwłaszcza matematyka. Omawiana umiejętność ma ogromne znaczenie w sztuce rozwiązywania zadań tekstowych i rozumienia poleceń pisanych. Umiejętność ta jest więc niezbędna do osiągnięcia dobrych wyników na egzaminie ósmoklasisty.

Jeżeli uczeń nie rozumie czytanego tekstu, najczęściej rezygnuje z dalszej lektury lub uczy się na pamięć. Ta metoda nie gwarantuje jednak prawidłowego odbioru informacji. Informacje, których uczeń nie rozumie, są bezużyteczne. Bez czytania ze zrozumieniem, kształtowanie
i rozwijanie myślenia matematycznego nie jest możliwe. Uczniowie nabywają lub doskonalą te zdolności podczas rozwiązywania zadań z treścią.

Realizując program matematyki w klasie VII i VIII kształtuje się nieustannie umiejętność czytania ze zrozumieniem i logicznego myślenia. To wymaga znacznej ilości czasu, której wciąż brakuje (4 godziny tygodniowo matematyki w klasach IV - VIII). Rozwiązaniem problemu mogą być dodatkowe zajęcia wyrównawcze z matematyki, innowacje matematyczne, dodatkowe prace domowe w formie kart pracy dla zainteresowanych uczniów.

Podsumowując:

1. Zachęcamy ucznia do czytania gazet, czasopism, książek (poza szkołą).

2. Na lekcjach zachęcamy uczniów do głośnego odczytywania poleceń i treści zadań.

3. Na wszystkich przedmiotach zachęcamy uczniów do samodzielnego rozwiązywania problemów, zadań, doświadczeń – intensywnie go motywując i wspierając.

4. Na wszystkich przedmiotach skupiamy szczególną uwagę na polecenia tekstowe, zadania
z treścią, pytania wymagające wyszukania informacji w Internecie, encyklopedii, itd.

5. Podczas zajęć budujemy dla uczniów środowisko do twórczego i logicznego myślenia.

6. Na zajęciach dodatkowych kładziemy szczególny nacisk na rozwiązywanie zadań tekstowych, problemowych i nietypowych.

7. Podczas zajęć kładziemy nacisk na umiejętność kojarzenia faktów, analizę problemu przez ucznia.

8. Staramy się unikać podawania uczniom „rozwiązań na tacy”.